ققنوس

ایا مسلمانان عذاب می شوند؟

موضوع مرحومه(رحمت شده) بودن امت پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله وسلم ) در متون حدیثی به گونه‌های مختلفی آمده است: مانند روایات در کتاب‌های «الفتن»،[1] مروزی[2] و مسند أبی داود،[3] و روایات درباره فضل امت رسول خدا(صلی الله علیه و آله وسلم). 

روایات «امت مرحومه» در منابع حدیثی شیعه
در منابع حدیثی شیعی؛ سه دسته روایت درباره «مرحومه بودن» امت مسلمان یافت می‌شود:
1. بر اساس نقلی خداوند به عیسی(علیه السلام) می‌فرماید: «اى عیسى! من تو را به جانب خود بالا می‌برم و در آخر الزّمان به زمین فرو می‌فرستم تا شگفتی‌هاى امّت آن پیامبر را ببینى و آنها را بر دفع دجّال لعین کمک کنى، تو را در وقت نماز فرو می‌فرستم تا با ایشان نماز بخوانى. براستى که آنها “امّت مرحومه” هستند».[4]
2. سلمان فارسی از امام علی(علیه السلام) نقل می‌کند: «در روز غدیر خم؛ شیاطین و سرکشان از اصحاب ابلیس رو به او کردند و گفتند: این امت، مورد رحمت قرار گرفته و حفظ شده‌اند، و دیگر تو و ما را بر اینان راهى نیست؛ چرا که پناه و امام بعد از پیامبرشان به آنان شناسانده شد».[5]
3. ابن عباس، از رسول خدا(صلی الله علیه و آله وسلم) حدیثی را درباره فضیلت حضرت علی و اهل بیت(علیه السلام) نقل می‌کند که در بخشی از آن چنین آمده است: «امت من با ولایت علی(علیه السلام) امت مرحومه شده‌اند».[6]
روایات «امت مرحومه» در منابع اهل سنت

این موضوع در منابع حدیثی اهل سنت، به دو یا سه روایت محدود نیست، بلکه به نوعی با تواتر معنوی از پیامبر خدا(صلی الله علیه و اله) نقل شده است.
1. ابوموسی اشعری: رسول خدا(صلی الله علیه و آله وسلم) فرمود: «امت من، امتی مرحومه است و در آخرت بر آنها عذابی نیست و عذاب آنها تنها در دنیا به صورت قتل و بلایا و زلزله است».[7]
این روایت با اختلافاتی ناچیز، از دیگر صحابه نیز نقل شده است؛ مانند: ابوهریره،[8] عبدالله بن عمر،[9] معاذ بن جبل،[10] و ابومالک اشعری.[11]
2. أنَس بن مالک: رسول خدا(صلی الله علیه و آله وسلم) فرمود: «این امت [اسلام]، مرحومه است، عذابشان، به دست خودشان است. پس در روز قیامت به جای هر فرد از امت من، یک مشرک[12] به آتش جهنم در خواهد افتاد و گفته می‌شود: این فدای تو از آتش».[13]
3. ابومالک اشعری به نقل از رسول خدا(صلی الله علیه و آله وسلم): «همانا شما(مسلمانان)، امت مرحومه و معاف شده[از محاسبه اعمال] هستید، پس شکیبایی کنید و امر دین را با تلاش پی‌گیری کنید».[14]
4. در روایاتی؛ سه گزارش از سه تن از پیامبران الهی؛ داوود(ع)، موسی(ع)، و عیسی(ع)، درباره مرحومه بودن امت مسلمان‌ آمده است.[15]
بررسی و ارزیابی روایات امّت مرحومه

اینک پس از نقل روایات؛ به بررسی و ارزیابی آنها می‌پردازیم.

الف. قرآن
از نگاه قرآن؛ برتری امتی بر امت دیگر، مانند برتری امت اسلام بر امت‌های دیگر،[16] یا حتی شخصی بر شخص دیگر، مانند برتری برخی رسولان بر برخی دیگر، امری پذیرفته شده است.[17]
از دیگر سو، خداوند بارها در قرآن کریم، با بیان‌های مختلف، تأکید دارد که کار زشت و نیک هیچ فردی بی‌پاسخ نخواهد ماند؛ حتی اگر ذره‌ای کار نیک و زشت از شخصی سربزند، آن‌را خواهد دید[18] و هیچ‌کس بار گناه دیگران را به دوش نخواهد کشید.[19]
در قرآن می‌خوانیم: «[فضیلت و برترى] به آرزوهاى شما و آرزوهاى اهل کتاب نیست هرکس عمل بدى انجام دهد، کیفر داده می‌شود و کسى را جز خدا، ولىّ و یاور خود نخواهد یافت».[20]
به این ترتیب، بخش‌هایی از این دسته روایات ـ که اشاره دارد در مقابل هر یک از مسلمانان فردی از دیگر امت‌ها فدا خواهد شد تا از امت مسلمان کسی روانه دوزخ نگردد ـ با آیات قرآن سازگاری ندارد و قابل پذیرش نیست.[21]

ب. روایات
مجموعه روایات دیگری در جوامع حدیثی وارد شده است[22] که به نوعی نشانگر برتری امت اسلام بر دیگر امت‌ها است؛ مانند:
پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله وسلم) درباره آیه شریفه «کُنْتُمْ خَیْرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاس» فرمود: «شما(مسلمانان) هفتادمین امّت هستید و شما، بهترینِ آنها و نزد خداوند، گرامی‌ترین‌شان هستید».[23]
و نیز از حضرتشان روایات ذیل نقل شده است:
«امّت من، بهترینِ امّت‌ها است».[24]
«ما آخرین [امّت‌هایى‏] هستیم که پیشى گرفتند».[25]
«به هیچ امّتى، یقینى برتر از یقینى که به امّت من داده شده، عطا نشده است».[26]
«نخستین کسانی که به بهشت وارد می‌شوند، هفتاد هزار تن از امتم هستند که به همراه هر هزار تن آنها هفتاد هزار تن دیگر به بهشت وارد می‌شوند که بر آنها حسابی نیست».[27]
البته هر چند این روایات بیانگر فضل و برتری امت اسلام‌اند؛ ولی روایاتی که به حساب اعمال و عقاب انسان‌ها در سرای آخرت اشاره دارند، امت مرحومه را به مفهوم مطلق آن رد می‌کنند؛ مانند این‌که؛ رسول خدا(صلی الله علیه و آله وسلم) فرمود: «همه شما وارد بهشت می‌شوید، جز کسی که از امر خدا سرپیچی کند. هرکس از من اطاعت کند، داخل بهشت خواهد شد و هرکس مرا نافرمانی کند، به آتش داخل خواهد شد».[28]

ج. دیدگاه اندیشمندان اسلامی
بخاری در «التاریخ الکبیر» خود به روایات امت مرحومه اشاره کرده است. او، مضمون این روایات را به صورتی که در منابع وارد شده، نمی‌پذیرد و معتقد است این روایات در واقع، اشاره به شفاعتی دارد که امت رسول خدا(صلی الله علیه و آله وسلم) مشمول آن می‌گردند.
وی معتقد است معنای مرحومه بودن آن است که آنها [در صورت انجام معصیت] عذاب خواهند شد، سپس از عذاب رهایی می‌یابند. او تأکید می‌کند معنایی را که گفته، روشن‌تر و مشهورتر است و اهل نظر بیشتر به آن گرایش دارند.[29]
دیدگاه دیگر، نقد ابن عساکر بر نقلی است که در آن «کعب الاحبار» در گفت‌وگویی که با یکی از دانشمندان یهودی در حضور معاویه بن ابی‌سفیان داشته است، دو بار تأکید می‌کند که موسی(علیه السلام) در تورات امت رسول خدا(صلی الله علیه و آله وسلم) را امت مرحومه خوانده است.[30]
دیدگاه دیگر درباره اندیشه امت مرحومه، از علامه طباطبایی(ره) است که ذیل آیه‌ ۴۷ سوره یونس، نفی عذاب از امت رسول خدا(صلی الله علیه و آله وسلم) را در سرای دیگر باطل می‌شمرد و آن‌را از القائات شیطان می‌داند و می‌گوید؛ اگرچه خداوند به مشرکان و مجرمان وعده عذاب می‌دهد، اما این وعده می‌تواند مجرمان اهل قبله را نیز شامل باشد، و آنها نیز باید مانند غیر اهل قبله منتظر عذاب الهی باشند. آنان باید آنچه را که شیطان به آنها القا کرده که امتشان امتی مرحومه است و خداوند عذاب آخرت را به دلیل لطفی که بر رسول خدا(ص) داشته از آنها برداشته است، فراموش کنند.(یعنی برداشت خود را نسبت به این روایات تغییر دهند). وی در ادامه سخن، به تقابل بخشی از آیه ۱۲۳سوره نساء با این آیه اشاره می‌کنند.[31]
ا

رزیابی و تحقیق دیگری از این روایات
هرچند نمی‌توان این موضوع ـ که امت پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله وسلم) بر سایر امم برتری‌هایی دارد ـ را به طور کلی رد کرد. اما برخی فقرات فرعی موجود در برخی روایات را نمی‌توان پذیرفت که در این‌باره به نکاتی اشاره می‌شود:
1. در برخی متون حدیثی اهل سنت در ادامه روایات امت مرحومه تأکید شده است که در سرای آخرت برای امت رسول خدا(ص) عذابی نیست، و در همین دنیا زلزله و قتل و بلایا عذاب آنان خواهد بود. همچنین در برخی از این نقل‌ها آمده است که در سرای دیگر به جای هر مسلمان فرد دیگری به دوزخ افکنده می‌شود.
اما بنابر تحقیق و جست‌وجو؛ این اندیشه را در تمام متون حدیثی اهل سنت نمی‌توان سراغ گرفت؛ مثلاً در برخی از نقل‌هایی که از انس بن مالک ذکر می‌شود، چنین عباراتی را نمی‌توان یافت. انس بن مالک از رسول خدا(صلی الله علیه و آله وسلم) نقل می‌کند: «پیامبر، امت خود را امت مرحومه خوانده‌اند که با گناهان خود به قبر می‌روند، اما از قبر بدون گناه بیرون می‌آیند؛ چرا که با استغفار مؤمنان، گناهان آنها پاک می‌گردد».[32]
معنای این روایت، آن است که امت رسول خدا(صلی الله علیه و آله وسلم) این فضل را بر سایر امم دارند که گناهان آنها با طلب مغفرت مؤمنان (شفاعت و استغفار) بخشوده می‌شود و امت مرحومه به معنای معاف بودن مسلمانان از محاسبه و ثبت و ضبط نیک و بد کردارشان نیست.
این اختلاف در نقل در متون حدیثی اهل سنت، وجود عبارت‌های دال بر قتل و زلزله و بلایا به عنوان تنها عذاب‌های امت مسلمان، و نیز به آتش افتادن یک فرد غیر مسلمان به جای یک مسلمان در قیامت را مشکوک می‌کند.
2. در منابع حدیثی اهل سنت شواهدی می‌توان یافت که نشان می‌دهد برخی از این روایات افزوده‌ای دارند که به اصل(مرحومه بودن امت) مربوط نیست. و به عنوان تفسیری بر روایت یا توضیحی برای آن، بیان، و سهواً یا عمداً جزو روایت اصلی محسوب شده است.
نویسنده شرح مسند أبی‌حنیفه، درباره بخش دوم روایت، «إنّ أمّتی أمّة مَرحومة و إنّما عذابُها بأیدیها فی الدّنیا»، از ابوحنیفه نقل می‌کند که در نقل دیگری از این روایت، عبارت «بالقتل» وارد شده است، و راوی این عبارت را افزوده است.[33]
درباره روایت دیگر که «در روز قیامت به جای هر فرد از امت مسلمان فردی دیگر به جهنم افکنده می‌شود»، باید گفت: در روایت‌های متقدّم، این بخش به چشم نمی‌خورد و تنها در نقل ابن ماجه در سنن ـ به عنوان قدیمی‌ترین منبعی که این بخش را دارد ـ موجود است. در مورد این بخش نیز می‌توان شواهدی بر افزوده شدن آن به بخش اصلی روایت یافت. در مجمع الزوائد هیثمی روایتی درباره این‌که در قیامت به جای هر مسلمان فردی به آتش افکنده می‌شود، به عنوان یک روایت مستقل و جدای از روایت امت مرحومه، از رسول خدا(ص)، وجود دارد که آن از ابوموسی اشعری نقل شده است.[34] نکته قابل توجه، آن است که این دو روایت پشت سر هم ذکر شده‌اند.[35] از نحوه‌ قرار گرفتن این دو کنار هم و این موضوع که هر دو از ابوموسی اشعری نقل شده‌اند، می‌توان گفت: با مرور زمان در میان ناقلان حدیث این تصوّر به وجود آمده است که این دو مأثور در واقع یک مأثور هستند. به این ترتیب، عبارت دال بر فداشدن یک فرد غیر مسلمان به جای مسلمان در قیامت، به حدیث امت مرحومه افزوده شده است.
3. در روایت‌هایی از این مأثور ـ که تنها به صورت غیر مستقیم، و نه نقل از رسول خدا(ص)، در متون شیعی وارد شده ـ تنها بخش مرتبط با اصل «امت مرحومه» وارد شده و بر آن تأکید شده است. 

[1]. روایات ملاحم و فتن به روایاتی اطلاق می‌شود که درباره حوادث و فتنه‌های آینده در امت اسلامی، بویژه آخرالزمان، در منابع حدیثی نقل شده است.
[2]. مروزی، نعیم بن حماد، کتاب الفتن، ج 1، ص 51 و ج 2، ص 593، 614، 615، 618، قاهره، مکتبة التوحید، چاپ اول، 1412ق.
[3]. أبی داود طیالسی، سلیمان بن داود، مسند أبی داود، ج 2، ص 620، مصر، دار هجر، چاپ اول، 1419ق.
[4]. شیخ صدوق، محمد بن على‏، کمال الدین و تمام النعمة، ج ‏1، ص 159 – 160، تهران، دار الکتب الاسلامیة، چاپ دوم، 1395ق؛ شیخ صدوق، محمد بن على‏، الأمالی، ص 271 – 273، تهران، کتابچى، ‏چاپ ششم‏، 1376ش.
مشابه این روایت در برخی از منابع اهل سنت نیز وارد شده است. ر.ک: ابن عساکر، علی بن حسن، تاریخ مدینة دمشق، ج ‏47، ص 382، بیروت، دار الفکر، 1415ق؛ ابن کثیر دمشقی، إسماعیل بن عمر، قصص الأنبیاء، ج 2، ص 418 – 419، قاهره، مطبعة دار التألیف، چاپ اول، 1388ق.
[5]. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج 8، ص 344، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، 1407ق.
[6]. ابن شاذان قمی، أبو الفضل سدیدالدین، الفضائل، ص 9، قم، منشورات رضی، چاپ دوم، 1363ش.
[7]. شیبانی، أحمد بن محمد، مسند احمد بن حنبل، ج 32، ص 454، بیروت، مؤسسة الرسالة، چاپ اول، 1421ق؛ ازدی سجستانی، أبو داود سلیمان بن اشعث، سنن أبی داود، ج 4، ص 105، بیروت، المکتبة العصریة، صیدا، بی‌تا؛ نیشابوری،  محمد بن عبد الله، المستدرک على الصحیحین، ج 4، ص 283، بیروت، دار الکتب العلمیة، چاپ اول، 1411ق.
[8]. هیثمی، علی بن أبی بکر، مجمع الزوائد و منبع الفوائد، ج 7، ص 224، قاهره، مکتبة القدسی، 1414ق.
[9]. کتاب الفتن، ج 2، ص 593.
[10]. همان، ص 615.
[11]. مجمع الزوائد و منبع الفوائد، ج 10، ص 70.
[12]. در برخی از نقل‌ها، «فردی از سایر ادیان» (أبو القاسم طبرانی، سلیمان بن أحمد، مسند الشامیین، ج ۳، ص 375، بیروت، مؤسسة الرسالة، چاپ اول، 1405ق)، «فردی از کفار» (کتاب الفتن، ج 2، ص 593) و «فردی از فردی از یهود یا نصارا» (ابونعیم اصفهانی، أحمد بن عبد الله، مسند ابوحنیفه، ص ۱۵۵، ریاض، مکتبة الکوثر، چاپ اول، 1415ق)، به جای «فردی مشرک» آمده است.
[13]. ابن ماجه قزوینی، محمد بن یزید، سنن ابن ماجه، ج 2، ص 1434، دار إحیاء الکتب العربیة، فیصل عیسى البابی الحلبی، بی‌تا.
[14]. طبرانی، سلیمان بن أحمد، المعجم الکبیر، ج 3، ص 298، قاهره، مکتبة ابن تیمیة، چاپ دوم، 1415ق.
[15]. ر.ک: ابو بکر بیهقی، احمد بن حسین، دلائل النبوة، ج ‏1، ص 380، بیروت، دار الکتب العلمیة، چاپ اول، 1405ق؛ تاریخ مدینة دمشق، ج ‏17، ص 368؛ ابن کثیر دمشقی، قصص الأنبیاء، ج 2، ص 418 - 419.
[16]. آل عمران، 110.
[17]. بقره، ۲۵۳؛ اسراء، ۵۵.
[18]. زلزله، ۷ و ۸.
[19]. اسراء، 15.
[20]. نساء، 123.
[21]. ر.ک: «انتقال اعمال؛ کارهای خیر نواصب برای شیعیان و کارهای بد مؤمن در پرونده اعمال نواصب»، سؤال ۲۶۷۷۰.
[22]. برای آگاهی بیشتر در این‌باره به کتاب «حکمت‌نامه پیامبر اعظم‏(ص)» مراجعه شود که این دسته از روایات از منابع شیعه و سنی استخراج شده است؛ ر.ک: محمدى رى شهرى و همکاران‏، حکمت نامه پیامبر اعظم(ص)، ج ‏5،ص 356 – 388، قم، دار الحدیث‏، چاپ اول‏، 1386ش.
[23]. شیخ طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، ج ‏2، ص 557، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا؛ ترمذی، محمد بن عیسى، سنن الترمذی، ج 5، ص 226، مصر، شرکة مکتبة و مطبعة مصطفى البابی الحلبی، چاپ دوم، 1395ق.
[24]. الأمالی، ص 298؛ مسند أحمد بن حنبل، ج 2، ص 156.
[25]. بخاری، محمد بن إسماعیل، صحیح بخاری، ج 1، ص 57، بیروت، دار طوق النجاة، چاپ اول، 1422ق.
[26]. متقی هندی، علی بن حسام الدین، کنز العمال فی سنن الأقوال و الأفعال، ج 12، ص 162، بیروت، مؤسسة الرسالة، چاپ پنجم، 1401ق.
[27]. مجمع الزوائد و منبع الفوائد، ج ۱۰، ص ۶۸.
[28]. همان، ص 70.
[29]. بخاری، محمد بن إسماعیل، التاریخ الکبیر، ج 1، ص 39، حیدر آباد، دکن، دائرة المعارف العثمانیة، بی‌تا.
[30]. تاریخ مدینة دمشق، ج ‏17، ص 369. 
[31]. طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ج ‏10، ص 73 – 74، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ پنجم، 1417ق.
[32]. مجمع الزوائد و منبع الفوائد، ج 10، ص 69.
[33]. قاری، علی بن (سلطان) محمد، شرح مسند أبی حنیفة، ص 280، بیروت، دار الکتب العلمیة، چاپ اول، 1405ق.
[34]. مجمع الزوائد، ج ۱۰، ص ۷۰.
[35]. همان؛ نیز ر.ک: شرح مسند ابی حنیفه، ص ۲۸۰ ـ ۲۸۱.

اسلام کوئیست